Wat is werk? Hoe heeft werk en arbeid zich ontwikkeld? En hoe is het ontstaan? Dit zijn niet direct vragen die we onszelf stellen als we bezig zijn met strategische personeelsplanning. Toch kunnen deze vragen helpen bij de gedachtevorming rondom dit onderwerp. Prof. dr. Jan Lucassen dook in de geschiedenis van werk en geeft antwoord op deze vragen. Want de geschiedenis draagt in grote mate bij aan de identiteitsbepaling in het heden en is een indicator voor de toekomst.
De geschiedenis draagt in grote mate bij aan de identiteitsbepaling in het heden en is een indicator voor de toekomst. Tot zo’n 12.000 jaar geleden leefden voedselverzamelaars en jagers in kleine gemeenschappen van hoogstens enkele tientallen mensen die nauw moesten samenwerken om te overleven. De eerste menselijke arbeidsverhoudingen waren op die manier direct en daarmee wederkerig. Na de opkomst van de landbouw bleven wederkerige arbeidsrelaties bestaan. Ook maakte landbouw overproductie en dus voorraadvorming mogelijk en daarmee een steeds verdere arbeidsspecialisatie. Zo kwamen er professionele pottenbakkers, spinners, timmerlieden, transporteurs, smeden en priesters. De ontwikkeling van arbeidsspecialisatie nam duizenden jaren in beslag en leidde op rond 7000 jaar geleden tot de eerste steden, 2000 jaar later tot de eerste stadsstaten en nog later tot de eerste staten.
Met het heffen van belasting in de eerste steden en stadsstaten ontstond de tributaire arbeidsverhouding. Het heffen van belasting soldaten in dienst nemen betekent echter nog niet dat er sprake is van een arbeidsmarkt. Daarvoor zijn meerdere werkgevers nodig die om de gunst van de loonarbeiders dingen. Dit soort arbeidsmarkten kwam in de daarop volgende eeuwen geleidelijk tot stand. In de eerste eeuwen voor Christus kwam de zelfstandige arbeid op. Hierbij konden vrouwen in gezinsverband ook al vroeg een eigen rol vervullen. Uit de onderaannemers van tempels en andere centrale organen ontstonden de eerste werkgevers.
Als we de ontwikkeling van de arbeidsverhoudingen van de laatste vijfhonderd jaar in vogelvlucht bekijken, dan kunnen we constateren dat op de lange termijn het aandeel van de wereldbevolking in loondienst toeneemt. Ook het aandeel nog niet werkenden (kinderen, scholieren en studenten) en niet meer werkenden (de ouderen) neemt toe. Beide toenames gaan ten koste van zelfstandige arbeid, wederkerige arbeid (vooral in het huishouden) en onvrije arbeid. De laatste decennia vanaf de oliecrisis in 1970 vallen drie gedaanteveranderingen van loonarbeid op:
1. het losser worden van het arbeidscontract;
2. de intensivering van de arbeidsinspanningen per huishouden;
3. de verschuivende machtsverhoudingen binnen de instituties van de arbeidsmarkt.
De drie belangrijke trends die zich ontwikkeld hebben in de loop van de tijd zijn flexibilisering, industrialisering en digitalisering en zelfontplooiing. We zien dat naarmate machines, computers en robots ons werk langzamerhand zijn gaan overnemen (industrialisering en digitalisering), creativiteit, innovatie, voldoening en zelfactualisatie (zelfontplooiing) belangrijker worden. Flexibilisering heeft zich ontwikkeld van zeer flexibel in de tijd van de jagers en verzamelaars tot beperkt flexibel in de periode 1950-2000. De laatste jaren zien we flexibiliteit in arbeidsverhoudingen weer iets toenemen.
Dit artikel is tot stand gekomen in samenwerking met Prof. dr. Jan Lucassen op basis van zijn afscheidsrede aan de Vrije Universiteit op 6 juli 2012. Als hoogleraar Internationale en comparatieve sociale geschiedenis heeft hij zich toegelegd op de publicatie ‘Een geschiedenis van de arbeid in grote lijnen’. Jan Lucassen is nu honorary fellow bij het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis (Amsterdam).
Het volledige artikel is uitgegeven in de publicatie ‘Werken toen, nu & straks’ van Driessen HRM. De publicatie is gratis aan te vragen of te downloaden via www.driessen.nl/werken.
